1. KODEKS KARNY

 

Na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiadają osoby, które popełniły czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.

Wyjątkowo na gruncie kodeksu karnego może odpowiadać osoba, która ukończyła jedynie 15 lat. Aby było to możliwe muszą być spełnione następujące warunki:

• dopuściła się ona czynów zabronionych szczegółowo wymienionych w art. 10 § 2 kodeksu karnego, takich jak: zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 k.k.), zabójstwo (art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k.), umyślne ciężkie uszkodzenie ciała (art. 156 § 1 lub 3 k.k.), umyślne spowodowanie niebezpiecznych zdarzeń (art. 163 § 1 lub 3 k.k.), piractwo (art. 166 k.k.), umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji (art. 173 § 1 lub 3 k.k.), zgwałcenie wspólnie z inną osobą (art. 197 § 3 k.k.), wzięcie zakładnika (art. 252 § 1 lub 2 k.k.), rozbój (art. 280 k.k.)
• w ocenie sądu okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Kara orzeczona wobec osoby między 15 a 17 rokiem życia, która odpowiada na zasadach określonych w kodeksie karnym, nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo, sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.

 

2. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich       

 

Ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (u.p.n.) reguluje zasady odpowiedzialności osób

• które dopuściły się czynu karalnego (rozumianego jako przestępstwa, przestępstwa skarbowego i niektóre wymienione w ustawie wykroczenia) po ukończeniu lat 13, a przed ukończeniem lat 17,
• które nie ukończyły lat 18 – w zakresie ich demoralizacji.

Ponadto ten akt prawny reguluje wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21

Wyjątkowo sąd zamiast kary określonej w kodeksie karnym może stosować środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich wobec osoby, która popełniła występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18. Jest to możliwe jedynie w przypadku, gdy sąd uzna, że za tym przemawiają okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy oraz jego właściwości i warunki osobiste.

Według art. 3 u.p.n. organy prowadzące postępowanie w sprawie nieletniego powinny kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. Zobowiązane są one w postępowaniu z nieletnim brać się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności jego wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego

Sąd rodzinny i nieletnich rozpoznający sprawy do których stosuje się ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich może zastosować wobec nieletniego trzy rodzaje środków:

• wychowawcze
• poprawcze
• leczniczo-wychowawcze

 

Środki wychowawcze mogą być orzeczone przez sąd w razie demoralizacji nieletniego lub popełnienia przez niego czynu karalnego. Obejmują m.in. upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania: do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac, nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, nadzór kuratora, skierowanie do ośrodka kuratorskiego, przepadek rzeczy, umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo w ośrodku szkolno-wychowawczym.

Za demoralizację uważane jest np. naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych.

 

Środki poprawcze, czyli umieszczenie w zakładzie poprawczym, można orzec jedynie w razie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego po ukończeniu przez niego 13 roku życia.

Jeśli czynu karalnego dopuszcza się dziecko zanim osiągnie wiek 13 lat, można orzec wobec niego jedynie środki wychowawcze.

        Środki leczniczo-wychowawcze sąd rodzinny i nieletnich orzeka w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia. Sąd rodzinny może umieścić nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub w młodzieżowym ośrodku socjoterapii, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej.

 

Sąd rodzinny może także:
 

1. zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym,

2. zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego,

3. Sąd może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

 

W postępowaniu w sprawie nieletniego stronami są:

1) nieletni,

2) rodzice lub opiekun nieletniego,

3) prokurator.

 

Osoby te są zawiadamiane o terminach rozprawy, doręcza się im pisma sądowe.

Nieletni ma prawo mieć obrońcę.

 

O wszczęciu i ukończeniu postępowania w sprawie nieletniego sąd rodzinny może zawiadomić także szkołę, do której nieletni uczęszcza, odpowiednią instytucję państwową, społeczną lub jednostkę samorządową, w szczególności powiatowe centrum pomocy rodzinie właściwe ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego.

 

Sąd rodzinny prowadząc postępowanie będzie przesłuchiwał nieletniego i jego rodziców. Sąd może zwrócić się też o opinię do rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego lub innej specjalistycznej placówki. Może również zwrócić się do kuratora sądowego o przeprowadzenie wywiadu środowiskowego.

 

Pierwsza faza postępowania nazywa się postępowaniem wyjaśniającym. Ma na celu ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, a także ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie.

Jeżeli na podstawie zebranych materiałów sędzia rodzinny uzna, że ze względu na okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego celowe jest zastosowanie środków wychowawczych lub leczniczych, wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym. Jeżeli natomiast w jego ocenie zachodzą warunki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, wydaje on postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym.

W trakcie toczącego się postępowania nieletniego można umieścić w schronisku dla nieletnich. Jest to możliwe jeżeli zostaną ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem go w zakładzie poprawczym, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów czynu karalnego, albo jeżeli nie można ustalić tożsamości nieletniego

Postępowanie opiekuńczo – wychowawcze kończy się orzeczeniem środków wychowawczych, a postępowanie poprawcze orzeczeniem środków wychowawczych lub poprawczych.

Kosztami postępowania w sprawie nieletniego sąd rodzinny może obciążyć rodziców, inne osoby zobowiązane do jego alimentacji albo nieletniego.